بازپژوهی دیدگاه‌های سه‌گانة فقها در ماهیت عقد نکاح و تأثیر دیدگاه‌ها در مسائل باب نکاح

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه آموزشی فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تربت‌حیدریّه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت‌حیدریّه، ایران

چکیده

یکی از موضوعات مهم در بحث نکاح، ماهیت عقد نکاح است. سه دیدگاه معروف بین فقهای امامیه و حتی حقوق‌دانان در خصوص ماهیت نکاح، ارائه گردیده است. برخی از فقها ماهیت عقد نکاح را «معاوضی» می‌دانند. در مقابل، عده‌ای قائل به غیرمعاوضی بودنِ عقد نکاح هستند. بزرگانی مانند نایینی، عقد نکاح را عقد «شبه‌معاوضی» می‌دانند. برخی از حقوق‌دانان عقد نکاح را عقد مشارکت ‌می‌دانند. نگارنده نکاح را «عقد خاص» می‌داند. به نظر می‌رسد اختلاف‌نظرها ریشه در تشخیص جنبه‌های عقد نکاح، یعنی جنبة قراردادی و جنبة عبادی و اخلاقی دارد. هدف پژوهش حاضر بررسی دیدگاه‌های سه‌گانة فقها دربارة ماهیت عقد نکاح است. در همین راستا، پس از بررسی مبانی دیدگاه‌های مذکور، تأثیر این دیدگاه‌ها در برخی از مسائل باب نکاح از قبیل نکاح معاطاتی، حق حبس زوجه و شرط خیار فسخ نکاح، با روش کتابخانه‌ای و به روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، بررسی شده است. مهم‌ترین نتایج تحقیق عبارت‌اند از: نکاح، عقد معاوضی نیست و «عقد خاص» است؛ قائلین به معاوضی بودن نکاح، احکام عقود معاوضی را بر اکثر مسائل باب نکاح از قبیل نکاح معاطاتی و اسباب انحلال عقد، جاری نمی‌کنند. تشریع حق حبس زوجه متأثّر از دیدگاه مشهور فقهای امامیه در خصوص ماهیت نکاح مبنی بر معاوضی بودن آن است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Re- Examining Three Theories Presented by Jurisprudents on the Nature of Matrimony Contract and the Effects of Views on Marriage Issue

نویسنده [English]

  • Mansour Amirzadeh jirkoli
Assistant Professor in Department of Jurisprudence and Principles of Islamic Law, Torbat-e Heydarieh Branch, Islamic Azad University, Torbat-e Heydarieh, iran
چکیده [English]

One of the main issues on matrimony contract is the nature of this contract. Three well-known theories have presented among Shi’a jurisprudents, and even Jurists in this regard. While some jurisprudents consider it as mutual interest contract, some others consider it as non-mutual interest contract. However, the great men, such as Na’eini, knew it semi-mutual interest nature. Also, some jurists describe it as partnership contract. The writer argues that it is a “special contract”.  It seems that the differences between these theories are rooted in various aspects of marriage, i.e. contractual aspect and devotional and ethical aspect. The purpose of this research is to critically examine the above-mentioned theories. In this regard, first the theoretical bases of these theories are examined, then the effect of these views on certain marriage issues such as “contract by conduct”, “The wife’s right of lien”, and “option of cancellation of marriage” has been studied by descriptive- analytical method and by collecting data from library. The most important findings are the following: matrimony is not a mutual interest contract; it is a “special contract”. Those who believe in the former do not exercise the decrees related to most marriage related issues including contract by deed, and means of marriage cancellation. The legislation of the wife’s right of lien, affected by the famous theory by Shi’a jurisprudents on the nature of matrimony contract, considers it a mutual interest contract.

کلیدواژه‌ها [English]

  • nature of matrimony contract
  • mutual interest contract
  • non-mutual interest contract
  • semi-mutual interest contract
  • partnership contract
  • freedom of will
  • judicial necessity
  • قرآن کریم.
  • آشتیانی، میرزا محمود (1425ق). کتاب ‌النّکاح. مشهد: بی‌جا.
  • ابن‌ ماجه، محمد بن ‌یزید (بی‌تا). سنن ابن‌ ماجه. تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی. بیروت: دار الفکر.
  • امامی، سید حسن (1368). حقوق مدنی. تهران: کتابفروشی اسلامیه، چاپ پنجم.
  • امیرزاده جیرکُلی، منصور (1401). «مشتری‌انگاری زوج در احادیث باب نکاح و پیامدهای آن در آرای فقهای امامیه». مجلة فقه و اصول، 54 (131)، ص29ـ54.
  • انصاری، مرتضی بن محمدامین (1415ق (الف). کتاب المکاسب المحرّمه و البیع و الخیارات. قم: کنگرة جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول.
  • ـــــــــــــــ (1415ق (ب)). کتاب النّکاح. قم: کنگرة جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
  • بازگیر، یدالله (بی‌تا). علل نقض آرای کیفری در دیوان‌عالی کشور. تهران: نشر حقوق‌دان.
  • بحرانی، یوسف بن احمد (1405ق). ألحدائق النّاضره فی احکام العتره الطّاهره. قم: دارالکتب الإسلامیه.
  • پژوهشگاه قوة قضائیه (1401). سامانه ملّی آرای قضایی:

 https://ara.jri.ac.ir تاریخ بازدید: 18/12/1401.

  • جزیری، عبدالرحمن (1406ق). ألفقه علی المذاهب الاربعه. بیروت: دار الثّقلین.
  • جعفری ‌لنگرودی، محمدجعفر (1387). تأثیر اراده در حقوق مدنی. تهران: انتشارات گنج دانش، چاپ دوم.
  • ـــــــــــــــ (1374). ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش، چاپ هفتم.
  • ـــــــــــــــ (1395). ألفارق (الف). تهران: گنج دانش، چاپ سوم.
  • ـــــــــــــــ (1395). مبسوط در ترمینولوژی حقوق (ب). تهران: انتشارات گنج دانش، چاپ هفتم.
  • جوادی‌ آملی، عبدالله (1394). درس خارج فقه. مبحث نکاح. تاریخ تشکیل درس: 24/11/1394، مندرج در سایت مدرسة فقاهت:

https://www.eshia.ir/تاریخ بازدید: 18/12/1401.

  • ـــــــــــــــ (1396). درس خارج فقه. مبحث نکاح. تاریخ تشکیل درس: 27/09/1396. مندرج در سایت مدرسه فقاهت:

 https://www.eshia.ir/ تاریخ بازدید: 18/12/1401.

  • ـــــــــــــــــ (1388). تسنیم. قم: إسراء.
  • ‌حر عاملی، محمد بن حسن (1414ق). تفصیل وسائل الشّیعه إلی تحصیل مسائل الشّریعه. قم: مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء‌التّراث، چاپ دوم.
  • حسینی ‌شیرازی، سید محمد (بی‌تا). إیصال الطّالب إلی المکاسب. تهران: منشورات الأعلمی.
  • حلی (علامه)‌، حسن ‌بن یوسف (1414ق). تذکره الفقهاء. قم: مؤسّسة آل‌البیت).
  • ‌حلی (محقق)، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.
  • خوانساری، سید احمد (1405ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النّافع. تصحیح علی‌اکبر غفاری. قم: مؤسسة اسماعیلیان، چاپ دوم.
  • دهقان‌نژاد، رضا؛ محمدی، سید سجاد و پورلطف‌الله، حسن (1397). «بازپژوهی مقتضای ذات عقد نکاح از منظر فقه فریقین و حقوق مدنی ایران». مجلة فقه (کاوشی نو در فقه)، 25(2)، ص101ـ125.
  • سبحانی‌ تبریزی، جعفر (بی‌تا). نظام النّکاح فی الشّریعه الإسلامیّه الغَرّاء. قم: بی‌نا.
  • شبیری ‌زنجانی، سید موسی (1419ق). کتاب نکاح. قم: مؤسسة پژوهشی رأی‌پرداز، چاپ اوّل.
  • ــــــــــــــــــ (1393). خارج فقه. مبحث نکاح. تاریخ تشکیل درس: سال 1393، قم. سایت مدرسة فقاهت:

https://www.eshia.ir تاریخ بازدید: 18/12/1401.

  • شهیدی، مهدی (1388 الف). اصول قراردادها و تعهدات. تهران: انتشارات مجد، چاپ پنجم.
  • ـــــــــــــــ (1388 ب). تشکیل قراردادها و تعهدات. تهران: انتشارات مجد، چاپ هفتم.
  • ـــــــــــــــ (1391). حقوق مدنی 6 ـ عقود معین 1 (بیع و...). تهران: انتشارات مجد، چاپ پانزدهم.
  • صادقی‌ تهرانی، محمد (بی‌تا). رساله توضیح المسائل نوین. قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
  • صادقی‌ مقدم، محمدحسن؛ صادقی، محمد و امیری ‌سرارودی، سید رضا (1395). «ماهیت و جایگاه عقد نکاح در میان عقود معاوضی و غیرمعاوضی». آموزه‌های فقه مدنی، شمارة 13، ص53ـ78.
  • صفایی، سید حسین و امامی، اسدالله (1393). حقوق خانواده. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سیزدهم.
  • طوسی، محمد بن ‌حسن (1409ق). کتاب الخلاف. قم: مؤسسة نشر اسلامی، چاپ اول.
  • ـــــــــــــــ (1387). ألمبسوط فی فقه الإمامیّه. تهران: مکتبه المرتضویّه، چاپ دوم.
  • عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی (بی‌تا). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. تصحیح و تعلیق سید محمد کلانتر. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
  • ـــــــــــــــ (1387). مسالک الإفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم: بنیاد معارف اسلامی، چاپ چهارم.
  • عظیم‌زاده ‌اردبیلی، فائزه (1390). «حق حبس در نظام حقوقی خانواده در اسلام». فقه و حقوق خانواده، 16(54)، ص5ـ27.
  • فاضل‌ لنکرانی، محمد (بی‌تا). احکام پزشکان و بیماران. بی‌جا: بی‌نا.
  • فروتن، یوسف و همکاران (1399). «نقد رویة قضایی در اعمال حق حبس زوجه در پرتو سابقة فقهی». نشریة فقه و حقوق خانواده، 25(73)، ص185ـ211.
  • کاتوزیان، ناصر (1386). حقوق خانواده، جلد 1. تهران: شرکت سهامی انتشار.
  • ـــــــــــــــ (1392). عقود معین. تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ هفتم.
  • محقق ‌داماد، سید مصطفی (1397). بررسی فقهی حقوق خانواده (نکاح و انحلال آن). تهران: نشر علوم اسلامی، چاپ شانزدهم.
  • ـــــــــــــــ و همکاران (1391). حقوق قراردادها در فقه امامیه. تهران: انتشارات سمت.
  • محقق‌ داماد، مریم‌السادات (1399). «نقدی حقوقی بر ماهیت کنونی جهیزیه در ایران». نشریة فقه و حقوق خانواده، شمارة 73، ص103ـ125.
  • محقق ‌کرکی، علی بن حسین (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء ‌التّراث، چاپ اول.
  • محمدزاده، زینب و نظری ‌توکلی، سعید (1400). «اجاره‌انگاری ازدواج موقت و چالش‌های فقهی آن». فقه و مبانی حقوق اسلامی، 54(1)، ص167ـ182.
  • مکارم شیرازی، ناصر (1396). خارج فقه. مبحث نکاح. تاریخ تشکیل درس: سال 1396، قم. سایت مدرسه فقاهت:

https://www.eshia.ir تاریخ بازدید: 18/12/1401.

  • ـــــــــــــــ (1424ق). کتاب النکاح. قم: انتشارات مدرسة امام علی بن ابی‌طالب.
  • موسوی ‌بجنوردی، سید میرزا حسن (1410ق). ألقواعد الفقهیه. نجف: مطبعه الآداب.
  • موسوی ‌خمینی، سید روح‌اللّه (1363). تحریر الوسیله. قم: مؤسسة نشر اسلامی، چاپ اول.
  • موسوی قزوینی، سید علی (1424ق). ینابیع الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • نایینی، محمدحسین (1431ق). مُنیه ‌الطّالب فی شرح المکاسب. تقریر شیخ ‌موسی نجفی‌خوانساری. قم: مؤسسة نشر اسلامی، چاپ سوم.
  • نجفی، محمدحسن بن محمدباقر (بی‌تا). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. تحقیق و تعلیق محمود قوچانی. بیروت: دار إحیاء التّراث العربی، چاپ هفتم.
  • واثقی، محسن (1393). ماهیت نکاح و بررسی شروط ضمن عقد، احکام و آثار آن در نکاح. قم: کنگرة بین‌المللی فرهنگ و اندیشة دینی.