امکان‌سنجی عدم‌استحقاق نفقه در زمان اعمال حق حبس ازسوی زوجه (نقدی برمادۀ ۱۰۸۵ قانون‌ مدنی)

مقالات آماده انتشار

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.30497/flj.2025.246963.2078

چکیده

بی‌گمان چنانچه عدم‌تمکین زوجه مستند به مجوز شرعی نباشد، وجوب نفقۀ وی به‌دلیل مانعیت نشوز از عهدۀ شوهر ساقط می‌شود. مسئلۀ چالش‌برانگیز عدم‌تمکینِ ناشی‌از اعمال حق حبس است که برپایۀ مادۀ 1085 قانون مدنی و نیز دیدگاه مشهور فقیهان معاصر، این امتناع ‌مسقط حق نفقۀ زوجه نخواهد بود‌؛ چراکه ازسویی، نفقه با مجرد عقد نکاح بر ذمۀ شوهر استقرار می‌یابد و ازدیگرسو، امتناع زوجه از تمکین ابتدایی تا زمان دریافت مهریه حق مسلم و شرعی زوجه است. به‌این‌ترتیب نشوز که متقوم به عنصر سرپیچی نامشروع است، محقق نمی‌شود تا وجوب نفقه را زائل گرداند؛ اما در برابر این نگرش، مشهور متأخران و قدمای امامیه با انکار سببیت استقلالیِ عقد، وجوب نفقه را مشروط به دوگانۀ عقد و تمکین زوجه دانسته‌اند؛ به‌گونه‌ای که نه فقط نشوز، که فقدان اختیاری تمکین نیز گرچه مستند به حق شرعیِ حبس باشد، مسقط نفقه خواهد بود. نگارندگان در پژوهش حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی به رشتۀ تحریر درآمده است، به بازخوانش انتقادی مستندات این دو دیدگاه فقهی پرداخته‌اند. دلایل فقیهان متقدم، همچون آیۀ «عاشروهن بالمعروف»، استحالۀ وحدت مصدر و تعدد صادر، و استحالۀ ایجاب عوض مجهول و روایات، محل تأملات جدی است؛ اما سیرۀ متشرعه و تجمیع قراینِ موجبات اطمینان، پژوهشگران را در پایان به دیدگاه قدماء، یعنی شرطیت تمکین در وجوب نفقه رهنمون ساخت؛ ازاین‌رو، به نظر می‌رسد مادۀ 1085 قانون مدنی که حق دریافت نفقه را در زمان اعمال حق حبس برای زوجه همچنان ثابت می‌پندارد، به تجدیدنظر و بازبینی اساسی نیازمند است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Feasibility Study of the lack of the Entitlement to Alimony During the Exercise of the Wife’s Right of Retention: A Critical Analysis of Article 1085 of the Civil Code

نویسندگان [English]

  • Muhammad Kazem Tavakkoli Eslami 1
  • Seyyed Mahmoud Halataee 2
1 Ph.D student in Jurisprudence and Principles of Law, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Assistant Professor in Islamic Jurisprudence and Principles of Law, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Undoubtedly, if the wife's refusal to comply (tamkīn i.e., the fulfillment of marital duties) is not grounded in a legitimate Sharʿī justification, her entitlement to alimony (nafaqah) is extinguished due to the impediment of nushūz (disobedience). A contentious issue arises, however, with respect to non-compliance stemming from the exercise of the wife’s right of retention (ḥaqq al-ḥabs). According to Article 1085 of the Iranian Civil Code, as well as the prevalent view among contemporary jurists, such refusal does not nullify the wife's entitlement to alimony. Because, on the one hand, the obligation of alimony is established upon the mere conclusion of the marriage contract (ʿaqd al-nikāḥ), and on the other hand, the wife’s initial refusal to render conjugal submission until the receiving of her dowry (mahr) constitutes a well-established legal and Sharʿī right. Therefore, since nushūz, requires unlawful defiance and disobedience, it is not realized in this context, and the obligation of alimony remains intact. Conversely, many classical and later prominent Imāmī jurists reject the independent causal efficacy of the marriage contract in establishing the obligation of alimony. They argue that alimony is conditional upon both the conclusion of the marriage and the wife's actual compliance. From this perspective, not only nushūz, but even a voluntary non- compliance—despite being based on the legitimate exercise of the right of retention—would suffice to extinguish the obligation to pay alimony. The authors of the present study, by using a descriptive-analytical methodology, have critically reviewed the basis documentations of these two jurisprudential opinions. While the reasoning of earlier jurists—based on sources such as the Qur'anic verse "Consort with them in kindness" (Qur'an 4:19), the legal principle of the impossibility of combining identical source and different effects, the impermissibility of obligating a counter-value when its nature is unknown, and various narrations—raises significant doubts and warrants careful scrutiny, the prevailing practice of the religious community (sīrat al-mutasharriʿah) and a cumulative analysis of the evidentiary indicators ultimately lead the researchers to favor the viewpoint of the classical jurists: namely, that the wife’s compliance is a condition for the obligation of alimony. Accordingly, it appears that Article 1085 of the Iranian Civil Code, which upholds the wife’s right to alimony during her exercise of the right of retention, requires fundamental reconsideration and revision.

کلیدواژه‌ها [English]

  • alimony
  • Article 1085 of the Civil Code
  • right of Retention
  • compliance
  • disobedience

مراجع

آل‌‌عصفور، حسین ‌بن ‌محمد (بی‌تا). ‌الأنوار ‌اللوامع ‌فی‌شرح ‌مفاتیح ‌‌الشرائع (‌محسن ‌آل‌‌عصفور، به کوشش). قم: انتشارات‌ میرزا محسن‌ آل‌‌عصفور.
آلوسی، محمود بن عبدالله (1415 ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی (علی عبدالباری عطیه، به کوشش). بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1380). قواعد ‌کلی ‌فلسفی ‌در ‌فلسفۀ ‌اسلامی. تهران: پژوهشگاه ‌علوم ‌انسانی.
ابن‌ادریس‌، محمد بن ‌احمد (1410 ق). السرائر الحاوی ‌لتحریر ‌الفتاوی. قم: مؤسسة ‌‌النشر‌ الإسلامی.
ابن‌‌براج‌، عبدالعزیز بن نحریر (1406 ق). المهذب ‌فی ‌الفقه. قم: دفتر انتشارات ‌اسلامی.
ابن‌حمزه، ‌محمد بن علی (1408 ق). ‌الوسیلة ‌إلی‌ نیل ‌الفضیلة. قم:کتابخانه ‌آیت‌الله مرعشی ‌نجفی.
ابن‌خزیمه، محمد بن اسحاق (بی‌تا). صحیح ابن‌خزیمه (محمد مصطفی اعظمی، به کوشش). بیروت: المکتب الإسلامی.
ابن سعید، یحیی بن احمد (1405 ق). الجامع للشرائع. قم: مؤسسه ‌سید الشهداء ‌العلمیة.
ابن‌قدامه‌، عبدالله‌ بن ‌احمد (1983 م). الشرح ‌الکبیر ‌على ‌متن‌ المقنع. بیروت: دار الکتاب‌ للنشر والتوزیع.
ابن‌‌قدامه، عبدالله ‌بن ‌احمد (1968 م). المغنی. قاهره: مکتبة ‌القاهرة.
ابوعوانه، یعقوب بن اسحاق (1998 م). مستخرج ابی‌عوانة (ایمن بن عارف دمشقی، به کوشش). بیروت دار المعرفة.
اصفهانی، ابوالحسن (1380). وسیلة النجاة مع تعالیق الإمام الخمینی. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
انصاری، محمدعلی (1424 ق). الموسوعة ‌الفقهیة ‌المیسرة. قم:مجمع ‌الفکر ‌الإسلامی.
انصاری، مرتضی بن محمدامین (1428 ق). فرائد الأصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
انصاری، مرتضی بن محمدامین (1415 ق). کتاب ‌المکاسب. قم: مجمع ‌الفکر ‌الاسلامی.
اهتمام، احمد (1392). وسائل ‌العباد ‌فی ‌یوم‌ التناد. قم: پژوهش‌های ‌تفسیر و علوم ‌قرآن.
ایروانی، باقر (2007 م). الحلقة ‌‌الثالثة ‌فی ‌أسلوبها ‌‌الثانی. ‌قم: ‌محبین.
بحرانى، یوسف بن احمد (1363). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة (محمد‌تقی ‌ایروانی، به کوشش). قم: دفتر ‌تبلیغات‌ اسلامی.
بروجردی، ‌حسین (1373). جامع ‌أحادیث‌ الشیعة ‌فی ‌أحکام ‌الشریعة. قم: معزی ‌ملایری.
بروجردی، ‌حسین (1419 ق). ‌الحجة فی ‌الفقه (مهدی‌ حائری‌ یزدی، به کوشش). اصفهان: مؤسسه ‌الرسالة.
بیهقی، ابوبکر (2003م). شعب ‌الإیمان (‌عبد‌العلی ‌حامد، به کوشش). ریاض: مکتبه ‌الرشد ‌للنشر والتوزیع.
بیهقی نیشابوری کیدرى، محمد بن حسین (1374). إصباح ‌الشیعة بمصباح ‌الشریعة (‌ابراهیم‌ بهادری، به کوشش). قم: مؤسسه ‌امام‌ صادق (ع).
ترحینی‌‌ عاملی، محمد حسن (1385). الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة‌. قم: دار الفقه ‌للطباعة والنشر.
جمعی از نویسندگان (1429 ق). ‌موسوعة ‌أحکام ‌الأطفال ‌وأدلتها. قم:مرکز ‌فقهی ‌ائمه ‌اطهار.
جمعی از نویسندگان (1397). الفائق فی أصول الفقه. قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه.
حائری، علی (1382). شرح قانون مدنی. تهران: گنج دانش.
حائری، کاظم (1430 ق). مباحث‌الأصول. قم: ‌دار ‌البشیر.
حر ‌عاملی، محمد ‌بن ‌حسن (1416 ق). وسائل ‌الشیعة (‌محمدرضا ‌حسینی ‌جلالی، به کوشش). قم: مؤسسة ‌آل ‌البیت لإحیاء ‌التراث.
حسینى سیستانی، علی (بی‌تا). قاعده لاضرر ولاضرار. قم: دفتر آیت‌الله سیستانی.
حلّى، شمس‌الدین محمد بن شجاع القطّان (1381). معالم الدین فی فقه آل یاسین دورة فقهیة کاملة على وفق مذهب الإمامیة‌ (‌ابراهیم ‌بهادری و جعفر ‌سبحانی، به کوشش). قم: مؤسسه ‌امام ‌صادق (ع).
خمینى، روح‌اللّه (1382). ‌تهذیب ‌الأصول (جعفر ‌سبحانی، به کوشش). قم‌: اسماعیلیان.
خمینى، روح‌اللّه (1376). جواهر ‌الأصول (سیدمحمدحسن ‌مرتضوی ‌لنگرودی، به کوشش). ‌تهران: ‌مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار ‌امام ‌خمینی.
راسل، برتراندراسل (1352). مسائل‌‌ فلسفه (‌منوچهر بزرگمهر، مترجم). تهران: ‌خوارزمی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1429 ق). مفردات ألفاظ القرآن. قم: طلیعه نور.
رضا، محمد رشید (1990 م). تفسیر المنار. مصر: الهیئه ‌المصریة ‌للکتاب.
روحانی، محمد صادق (1435 ق). ‌فقه ‌الصادق. قم: آیین ‌دانش.
زیعلی، جمال الدین (1414 ق). تخریج ‌الأحادیث ‌والآثار ‌الواقعة فی‌ تفسیر الکشاف. ریاض: دار ‌ابن‌خزیمه.
سابق، سید (1977 م). فقه السنة. بیروت:‌ دار الکتاب ‌العربی.
سبحانی تبریزى، جعفر (1429 ق). رسائل ‌فقهیة. قم: ‌مؤسسه ‌امام‌ صادق (ع).
سبحانی تبریزى، جعفر (1416 ق). نظام ‌النکاح‌ فی‌ الشریعة ‌الإسلامیة‌. ‌قم: ‌مؤسسه ‌امام‌ صادق (ع).
سبزواری، عبدالأعلی (1430 ق). مهذّب الأحکام فی بیان الحلال والحرام. قم: دار التفسیر.
سلار دیلمی، حمزه بن ‌عبدالعزیز (1414 ق). المراسم ‌العلویة ‌والأحکام ‌النبویة. قم: المعاونیة ‌الثقافیة ‌للمجمع ‌العالمی ‌لأهل ‌البیت.
سمعانی، منصور ‌بن ‌محمد (2010 م). تفسیر السمعانی (‌مصطفی ‌عبد‌القادر، به کوشش). ‌بیروت: دار ‌الکتب ‌العلمیة.
سهروردی، یحیی بن حبش (1375). مجموعه ‌مصنفات ‌شیخ ‌اشراق (‌هانری ‌کربن، به کوشش). تهران:‌ مؤسسه‌ مطالعات ‌و ‌تحقیقات‌ فرهنگى‌.
سیفی، علی‌اکبر (بی‌تا). دلیل‌ تحریر ‌الوسیلة ‌(کتاب‌النکاح). قم: مؤسسه ‌تنظیم و نشر ‌آثار ‌امام ‌خمینی.
شایگان، علی (1375). حقوق مدنی. قزوین: طه.
شبیری ‌زنجانی، موسی (بی‌تا). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشی رأی‌پرداز.
شوکانی، محمد بن علی (1414 ق). فتح القدیر الجامع بین فنّی الروایة و الدرایة من علم التفسیر. بیروت: ‌دار ابن ‌کثیر.
شهید ‌ثانی، زین‌الدین ‌‌بن ‌علی (1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام‌. ‌قم: ‌مؤسسه ‌المعارف ‌‌الإسلامیة.
شیرازی، ابراهیم بن علی (بی‌تا). المهذب ‌فی ‌فقه ‌الإمام‌ ‌‌‌‌الشافعی. بیروت: ‌دار الکتب‌ العلمیة.
صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث.
صفائی، حسین؛ و امامی، اسدالله (1384). مختصر حقوق خانواده. تهران: میزان.
صیمرى، مفلح بن حسن (1999 م). غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام‌ (‌جعفر کوثرانی، به کوشش). بیروت: دار ‌الهادی.
طباطبایى، محمد بن علی (1292 ق). القواعد والفوائد والإجتهاد والتقلید (مفاتیح الأصول). قم: مؤسسه آل البیت.
طباطبائی، محمدحسین (1374). تفسیر المیزان (سید محمد باقر موسوی، مترجم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبائی ‌قمی، تقی (1381). ‌الدلائل ‌فی ‌شرح ‌منتخب ‌المسائل. ‌قم:‌ محلاتی.
طباطبائی ‌قمی، تقی (1413 ق). عمدة ‌‌‌‌‌‌المطالب ‌‌فی‌ ‌التعلیق ‌‌علی‌ المکاسب. قم: محلاتی.
طباطبائی ‌قمی، تقی (1426 ق). ‌مبانی ‌منهاج ‌الصالحین. قم: ‌قلم ‌الشرق.
طباطبائى کربلائی، على بن محمدعلی (1418 ق). ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. قم: مؤسسة آل ‌البیت b لإحیاء‌ التراث.
طباطبائى کربلائی، على بن محمدعلی (1368). الشرح الصغیر فی شرح المختصر النافع (سید مهدی رجایی، و سید محمود مرعشی، به کوشش). قم: کتابخانه آیت‌الله‌ مرعشی نجفی.
طبرسی، فضل بن ‌حسن (1408 ق). مجمع البیان‌ فی تفسیر ‌القرآن‌ (سید ‌رسول‌ هاشم، و ‌فضل الله ‌یزدی ‌طباطبایی، به کوشش). بیروت: دار المعرفة.
طریحى، فخرالدین بن محمّد (بی‌تا). تفسیر غریب ‌القرآن (محمد کاظم طریحی، به کوشش). بی‌جا: زاهدی.
طریحى، فخرالدین بن محمّد (1375). مجمع البحرین (سید احمد حسینی، به کوشش). تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
طوسی، محمد ‌بن‌ حسن (1407 ق). کتاب ‌الخلاف. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
طوسی، محمد ‌بن‌ حسن (1387 ق). المبسوط فی فقه الإمامیة (محمد‌باقر بهبودی، به کوشش). تهران: المکتبة المرتضویة.
طوسی، محمد ‌بن‌ حسن (1400 ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. بیروت: دار الکتاب الإسلامی.
عاملى غروی، جواد بن محمد (بی‌تا). مفتاح ‌الکرامة ‌فی ‌شرح ‌قواعد ‌العلامة. بیروت: دار ‌إحیاء ‌التراث ‌العربی.
عظیم‌زاده اربیلی، فائزه (1390). حق حبس در ‌نظام حقوقی‌ خانواده در اسلام. دوفصلنامۀ علمی فقه و حقوق خانواده، 16 (54)، ص 5-27.
علامه‌ حلی، حسن بن‌ یوسف (1410 ق). إرشاد‌ الأذهان إلی أحکام ‌الإیمان (فارس تبریزیان، به کوشش). قم: مؤسسه نشر اسلامی.
علامه‌ حلی، حسن بن‌ یوسف (1411 ق). تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین (‌محمدهادی‌ یوسفی ‌غروی، و حسین ‌درگاهی، به کوشش). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
علامه‌ حلی، حسن بن‌ یوسف (1420 ق). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة (ابراهیم ‌بهادری، به کوشش). قم: مؤسسه الإمام الصادق (ع).
علامه‌ حلی، حسن بن‌ یوسف (1413 ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال والحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
غیاثی ثانی، اعظم (1396). بازخوانی ادلۀ فقهی حق امتناع زوجه. دوفصلنامۀ علمی فقه و حقوق خانواده، 22 (67)، ص 127-142.
فاضل موحدی لنکرانی، محمد (1381). اصول فقه ‌شیعه. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار.
فاضل‌ هندی، محمد‌ بن ‌حسن (1416 ق). کشف اللثام والإبهام عن قواعد‌ الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
فتاح‌زاده، زهرا (1391). عسروحرج ناشی‌از اعمال حق حبس. دوفصلنامه علمی فقه و حقوق خانواده، 17 (57)، ص 29-48.
فخر رازی، محمد بن عمر (1411 ق). المباحث المشرقیة فی علم الإلهیات والطبیعیات. قم: ‌بیدار.
فخر‌المحققین، محمد ‌بن ‌حسن (1387 ق). إیضاح الفوائد ‌فی ‌شرح ‌إشکالات ‌القواعد (علی‌پناه اشتهاردی، حسین ‌موسوی، و عبدالکریم بروجردی، به کوشش). قم: اسماعیلیان.
فرطوسی‌حویزی، حسین (1416 ق). التوضیح النافع فی شرح‌ ترددات صاحب الشرائع. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
فروتن، یوسف؛ مقدم، عیسی؛ داداشی نیاکی، محمد رضا؛ و مقصودی، رضا (1399). نقد رویۀ قضایی در اعمال حق حبس زوجه در پرتو سابقۀ فقهی. دوفصلنامۀ علمی فقه و حقوق خانواده، 25 (73)، ص 185-211.
فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى (1401 ق). مفاتیح الشرائع (سیدمهدی رجایی، به کوشش). قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی‌ نجفی.
کاتوزیان، ناصر (1371). حقوق خانواده. تهران: شرکت سهامی.
کاتوزیان، ناصر (1390). قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی. تهران: میزان.
کاشف الغطاء، جعفر بن خضر (بی‌تا). کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
کاشف ‌الغطاء، حسن بن‌ جعفر (1422 ق). أنوار الفقاهة. نجف: مؤسسة کاشف الغطاء العامة.
کلینی، محمد بن ‌یعقوب (1367). الفروع من الکافی (علی اکبر غفاری، به کوشش). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
محقق حلی، جعفر بن حسن (1408 ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال والحرام. قم: مؤسسه‌ اسماعیلیان.
مفید، محمد بن ‌محمد (1413 ق). المقنعة. قم: کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید.
مقدس اردبیلى، احمد بن محمد (1403 ق). مجمع ‌الفائدة والبرهان ‌فی ‌شرح ‌إرشاد ‌الأذهان (حسین ‌یزدی، و مجتبی ‌عراقی، به کوشش). قم: مؤسسه ‌نشر ‌اسلامی.
مکارم‌ شیرازی، ناصر (1390 الف). ‌أنوار‌الفقاهه فی أحکام العترة الطاهرة. قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع).
مکارم‌ شیرازی، ناصر (1424 ق). کتاب النکاح (محمدرضا حامد، و مسعود مکارم، به کوشش). قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع).
مکارم‌ شیرازی، ناصر (1390 ب). موسوعة الفقه ‌الإسلامی المقارن. قم: مؤسسه امام علی بن ابی طالب (ع).
موسوى خوانسارى، احمد (1355). جامِعُ الْمَدارک فی شَرحِ الْمُختَصَرِ النّافع (‌علی‌اکبر ‌‌غفاری، به کوشش). تهران: مکتبة ‌الصدوق.
میرزای قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن (1385). رسائل المیرزا القمی. قم: بوستان کتاب.
نوری، حسین بن محمدتقی (بی‌تا). مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل. قم: مؤسسة آل ‌البیت b لإحیاء ‌التراث.
هاشمی ‌شاهرودی، ‌‌محمود (1382). فرهنگ ‌‌فقه مطابق مذهب اهل بیت. قم: مؤسسه ‌دائرة المعارف فقه ‌اسلامی بر مذهب اهل ‌بیت.
فقه و حقوق خانواده

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از تاریخ 17 خرداد 1404

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار