چالش‌های فقهی ـ حقوقی دیدگاه تشریک ولایت در نکاح باکره رشیده

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، آذربایجان شرقی، ایران

چکیده

قانونگذار در مادة 1043 ق.م. به تبعیت از دیدگاه ولایت اشتراکی، نکاح دختر باکره بالغه را به‌طورمطلق موقوف به اجازه پدر یا جدِ پدری کرده است. این دیدگاه به‌رغم امتیازاتی که دارد، هم ازدیدگاه نظری و هم در مرحلة اجرا و عمل با چالش‌های فقهی و حقوقی روبه‌رو است و گاهی نیز با سیاست تقنینی جمهوری اسلامی ایران مبنی‌بر تسهیل امر ازدواج و تحکیم بنیان خانواده ناسازگار است. در مقالة حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی این چالش‌ها بررسی می‌شود و این نتیجه به دست می‌آید که وجود اختلاف‌نظر در تفسیر مفهوم واژة «بکر» و همچنین مفهوم «کفویت» در وضع حقوقی ازدواج باکره رشیده بدون اذن ولیّ اثر می‏گذارد؛ زیرا ازسویی درصورت اختلاف‌نظر مرجع‌تقلیدِ دختر با مرجع‌تقلیدِ پدر در این دو مسئله، هرکدام باید طبق فتوای مرجع‌تقلید خود عمل کنند که در بسیاری از موارد ممکن است موجب اختلاف شدید میان خانواده نیز شود. ازسوی‌دیگر، عدم‌تنفیذ چنین ازدواجی (بدون اذن ولی)، خلاف احتیاط است و در مواردی نیز طبق‌نظر برخی از فقها عقد صحیح است و نیازی به تنفیذ ندارد؛ افزون‌بر این‌ها، براساس نظر بعضی در موارد متعددی، در غیر مورد عضل مصطلح فقهی، اعتبار اذن ولیّ ساقط است. همچنین روشن‌نبودن لزوم رشد در نکاح ازجهت حقوقی، فراهم‌شدن زمینة ارتکاب جرم برای رسیدن به استقلال حقوقی ازدواج، آثار و تبعات منفی ابطال ازدواج دختر باکره بدون اذن پدر، ناکارآمدی صدور حکم ابطال نکاح ازسوی دادگاه و ابهام در اینکه بار اثبات علت موجه مخالفت در دادگاه با ولیّ است یا بر عهدة دختر است که ناموجه‌بودن مخالفت او را اثبات کند، از مهم‌ترین چالش‌های حقوقی دیدگاه تشریک در ولایت است. در این مقاله، برای رفع اشکالات مزبور پیشنهادهایی مطرح شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Jurisprudential- Legal Challenges of the Shared Guardianship Perspective in the Marriage of Matured Virgin

نویسنده [English]

  • reza dehghannezhad
Assistant Professor, Department of Islamic Jurisprudence and Law, Shahid Madani University of Azerbaijan, Tabriz, East Azerbaijan, Iran
چکیده [English]

In Article 1043 of the Iranian Civil Law and according to the shared guardianship perspective, the marriage of a matured virgin girl who has reached the legal age is dependent on the permission of her father or paternal grandfather. Although this point of view has advantages, it faces jurisprudential and legal challenges both theoretically and practically in the implementation phase, and in some cases, it is incompatible with the legislative policy of the Islamic Republic of Iran, which is to facilitate marriage and strengthen the foundation of the family. This study has investigated these challenges by analytical-descriptive approach and concluded that the disagreements in the interpretation of the concepts of "virgin" and “equality” affect the legal status of matured virgin girl’s marriage conducted without the permission of her guardian. In case of disagreements between the daughter and father’s religious references’ views on these two issues, each of them must act according to the fatwa of their religious references, which in many cases may cause severe tensions in the family.  On the other hand, not authorizing such a marriage conducted without the permission of the guardian is against caution, while in some other cases, according to the opinion of some jurists, the marriage is valid and does not need to be authorized. Besides, according to the view of some jurists, in many cases except in the case of legal term of Azl which is common in jurisprudence, the guardian's permission in marriage can be regarded as invalid. Other legal challenges of the shared guardianship view include the lack of clarity about the necessity of maturity in marriage from the legal point of view, providing the motive for committing crimes to achieve legal independence for marriage, negative effects and consequences of annulling the marriage of a virgin girl conducted without her guardian's permission, the inefficiency of issuing a marriage annulment order by the court, and the ambiguity in whether the burden of proving the justified reason for withdrawing the permission for marriage in the court is with the guardian or it is the responsibility of the daughter to prove that his opposition is unjustified. Some suggestions are then offered to address these challenges. 

​

کلیدواژه‌ها [English]

  • shared guardianship
  • validity of the guardian's permission
  • independence of the girl in marriage
  • invalidity of the guardianship
  • legal independence in marriage

مراجع

آل‌ کاشف الغطاء، احمد بن على (1423 ق). سفینة النجاة ومشکاة الهدى ومصباح السعادات. نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء.
ابن ادریس، محمد بن احمد (1410 ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر (1406 ق). المهذب. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن حمزه، محمد بن على (1408 ق). الوسیلة إلى نیل الفضیلة. قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى.
ابن زهره، حمزه بن على (1417 ق). غنیة النزوع إلى علمی الأصول والفروع. قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام.
ابو الصلاح حلبى، تقى بن نجم (1403 ق). الکافی فی الفقه. اصفهان: کتابخانه عمومى امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام.
اراکى، محمدعلى (1419 ق). کتاب النکاح. قم: نور نگار.
اصفهانى، ابوالحسن (1422 ق). وسیلة النجاة (مع حواشی الإمام الخمینی). قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره.
اصفهانى، ابوالحسن (1393 ق). وسیلة النجاة (مع حواشی الگلپایگانی). قم: چاپخانه مهر.
امامى، حسن (بی‌تا). حقوق مدنى. تهران: انتشارات اسلامیة.
انصاری، مرتضی بن محمدامین (1415 ق). کتاب النکاح. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
بحرانى، محمد سند (1429 ق). سند العروة الوثقى ـ کتاب النکاح. قم: مکتبة فدک.
بحرانى، یوسف بن احمد (1405‍ ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
بهجت، محمد تقى (1426 ق). جامع المسائل. قم: دفتر معظم‌له.
بهجت، محمد تقى (1428 ق). رساله توضیح المسائل. قم: شفق.
تبریزی، جواد (1378). استفتائات جدید. قم: سرور.
تبریزی، جواد (1427 ق). صراط النجاة. قم: دار الصدیقه الشهیدة.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1386). حقوق خانواده. تهران: کتابخانه گنج دانش.
حسینی، مجتبی (1385). احکام ازدواج، مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام. قم: دفتر نشر معارف.
حسینی، مجتبی (1390). رساله دانشجویی، مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام. قم: دفتر نشر معارف.
حسینى سیستانى، على (1422 ق). توضیح المسائل. قم: دفتر آیت‌الله‌العظمی سیستانی مدظله.
حسینى سیستانى، على (1417 ق). منهاج الصالحین. قم: دفتر حضرت آیة الله سیستانى.
حکیم، محسن (1416 ق). مستمسک العروة الوثقى. قم: مؤسسه دار التفسیر.
خمینى، روح اللّه (1422 ق). استفتاءات. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
خمینى، روح اللّه (بی‌تا). تحریر الوسیلة. قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم.
خوئى، ابوالقاسم (بی‌تا). استفتائات (سید محمود مددی موسوی، به‌کوشش). بی‌جا: مؤسسة الخوئی الإسلامیة.
خوئى، ابوالقاسم (1410 ق). منهاج الصالحین. قم: نشر مدینة العلم.
خوئى، ابوالقاسم (1418 ق). موسوعة الإمام الخوئی. قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی.
سبحانى تبریزى، جعفر (بی‌تا). نظام النکاح فی الشریعة الإسلامیة الغراء. قم: موسسه امام صادق (ع).
سبزوارى، محمدباقر (1423 ق). کفایة الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
شبیرى زنجانى، موسى (1430 ق). رساله توضیح المسائل. قم: سلسبیل.
شبیرى زنجانى، موسى (1419 ق). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز.
شهید اول، محمد بن مکى (بی‌تا). القواعد و الفوائد. قم: کتاب‌فروشی مفید.
شهید ثانى، زین‌الدین بن على (1410 ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّى کلانتر). قم: کتاب‌فروشی داورى.
شهید ثانى، زین‌الدین بن على (1413‍ ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
شیروی، عبدالحسین (1397). حقوق خانواده، ازدواج، طلاق و فرزندان. تهران: انتشارت سمت و پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی.
صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
صافى، لطف‌الله (1417 ق). جامع الأحکام. قم: انتشارات حضرت معصومه سلام‌الله علیها.
صافى، لطف‌الله (1416 ق). هدایة العباد. قم: دار القرآن الکریم.
صانعی، یوسف (1384). رساله توضیح المسائل. قم: میثم تمار.
صدر، محمد (1420 ق). ماوراء الفقه. بیروت: دار الأضواء للطباعة والنشر والتوزیع.
صفائی، حسین؛ امامی، اسدالله (1392). مختصر حقوق خانواده. تهران: میزان.
طباطبائى قمى، تقى (1426 ق). مبانی منهاج الصالحین. قم: منشورات قلم الشرق.
طباطبائى کربلائی، على بن محمدعلی (1418 ق). ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
طبرسى، فضل بن حسن (1410 ق). المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
طوسى، محمد بن حسن (1407 ق). الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طوسى، محمد بن حسن (1400 ق). النهایة فی مجرد الفقه والفتاوى. بیروت: دار الکتاب العربی.
 طوسی، محمد بن حسن(1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة، 8 جلد، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه (1388). آثار و گستره اذن ولیّ در نکاح دوشیزه. دوفصلنامه علمی فقه و حقوق خانواده، 14(50)، ص 67-87.
علامه حلّى، حسن بن یوسف (1410 ق). إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
علامه حلّى، حسن بن یوسف (1420 ق). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة. قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام.
علامه حلّى، حسن بن یوسف (1388 ق). تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
علامه حلّى، حسن بن یوسف (1413 ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال والحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
فاضل موحدی لنکرانی، محمد (1384). رساله توضیح المسائل. قم: مهر.
فاضل هندى، محمد بن حسن (1416 ق). کشف اللثام والإبهام عن قواعد الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضی (1406 ق). الوافی. اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام.
قطان حلى، محمد بن شجاع (1424 ق). معالم الدین فی فقه آل یاسین. قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام.
کاتوزیان، ناصر (1394). دوره حقوق مدنی، خانواده، جلد اول، نکاح و طلاق. تهران: شرکت سهامی انتشار.
گرامی، محمد علی (1390). رساله توضیح المسائل. قم: مشهور.
گلپایگانى، محمدرضا (1413 ق). هدایة العباد. قم: دارالقرآن الکریم.
مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى (1404 ق). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
محقق حلّى، جعفر بن حسن (1408 ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال والحرام. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
محقق حلّى، جعفر بن حسن (1418 ق). المختصر النافع فی فقه الإمامیة. قم: مؤسسة المطبوعات الدینیة.
محقق داماد، مصطفى (1390). بررسى فقهى حقوق خانواده ـ نکاح و انحلال آن. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
محقق کرکی، على بن حسین (1414 ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
مطهری، مرتضی (1376). مجموعه آثار استاد شهید مطهری. تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1385). نظام حقوق زن در اسلام. تهران: صدرا.
مغنیه، محمد جواد (1421 ق). فقه الإمام الصادق علیه‌السلام. قم: مؤسسه انصاریان.
مفید، محمد بن محمد (1413 ق الف). أحکام النساء. قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
مفید، محمد بن محمد (1413 ق ب). المقنعة. قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
مکارم شیرازى، ناصر (1428 ق). احکام بانوان. قم: مدرسه امام على بن ابی‌طالب علیه‌السلام.
منصور، جهانگیر (1391). قانون مدنی، با آخرین اصلاحات و الحاقات و توضیحات و معانی لغات و اصطلاحات، همراه با قانون مسئولیت مدنی. تهران: دیدار.
موسوى اردبیلى، عبدالکریم (‌1388). رساله توضیح المسائل‌. قم: نجابت‌.
موسوى عاملى، محمد بن على (1411 ق). نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
موسوی خوانسارى، احمد (1405 ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
مهرپور، حسین (1371-1372). اجازة ولیّ در عقد نکاح. تحقیقات حقوقی، 1 (11-12)، ص 109-‌138.
نراقى، احمد بن محمد مهدی (1415 ق). مستند الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
نورى همدانى، حسین (1373). توضیح المسائل. قم: دفتر تبلیغات إسلامی.
وحید خراسانى، حسین (1428 ق). منهاج الصالحین. قم: مدرسه امام باقر علیه‌السلام.
ویشته، عباس (1388). بازنگری حقوقی ماده 1043 قانون مدنی. نشریه مطالعات راهبردی زنان، 12 (45)، ص 187-224.
هدایت‌نیا، فرج‌الله (1399). تأثیر اصل عفاف بر سقوط اذن ولیّ در ازدواج دختر. مجله حقوق اسلامی، 17 (67)، ص 59-75.
یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم (1419 ق). العروة الوثقى فیما تعم به البلوى‌. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم (1409 ق). العروة الوثقى فیما تعم به البلوى‌. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
https://ara.jri.ac.ir
https://rc.majlis.ir
فقه و حقوق خانواده
دوره 29، شماره 81
شهریور 1403
صفحه 117-142

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار